Rybnik, dnia 25 października 2017 r.

PROTOKÓŁ

Komisji Wniosków powołanej w dniu 25.10.2017 r. na XXIV Konferencji Naukowo – Technicznej pt.:

„Ochrona środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”

W dniu 25 października 2017 roku w Industrialnym Centrum Kultury - Zabytkowej Kopalni „Ignacy” w Rybniku odbyła się XXIV Konferencja Naukowo - Techniczna pt.: „Ochrona środowiska na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Na konferencję przygotowane zostały 32 referaty, które zostały opublikowane w materiałach konferencyjnych, wydanych w formie książkowej. Współorganizatorami konferencji byli: Zarząd Oddziału SITG w Rybniku, Okręgowy Urząd Górniczy w Rybniku, Urząd Miasta Rybnika, Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Polska Grupa Górnicza sp. z o.o., Katedra Geomechaniki i Budownictwa Podziemnego Wydziału Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej, Komisja Nauk Chemicznych Polskiej Akademii Nauk Oddział w Katowicach, Fundacja Kopalń Zlikwidowanych w ROP oraz Industrialne Centrum Kultury w Rybniku. Patronat honorowy nad konferencją objął dr inż. Adam Mirek - Prezes Wyższego Urzędu Górniczego i Piotr Kuczera - Prezydent Miasta Rybnika.

W konferencji udział wzięli przedstawiciele:

• Senatu Rzeczypospolitej Polskiej,
• administracji rządowej: Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach i Okręgowego Urzędu Górniczego w Rybniku,
• administracji samorządowej: Śląskiego Urzędu Marszałkowskiego w Katowicach, Starostw Powiatowych, Urzędów Miejskich i Gminnych,
• instytucji naukowych: Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Uniwersytetu im. Kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach, Instytutu Techniki Budowlanej , Polskiej Akademii Nauk i Centrum Kształcenia Inżynierów w Rybniku,
• stowarzyszeń i organizacji pozarządowych: SITG Oddział w Rybniku, Stowarzyszenia Zabytkowej Kopalni „Ignacy” w Rybniku, Fundacji Kopalń Zlikwidowanych ROP, Bractwa Gwarków Związku Górnośląskiego i Oddziału PTTK Radlin,
• zakładów przemysłowych: Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A., Polskiej Grupy Górniczej sp. z o.o., Spółki Restrukturyzacji Kopalń S.A., Agencji Rozwoju Przemysłu w Katowicach i PPW Midach sp. z o.o.,
• mediów: Gazety „Informator Racibórz”.

Ponadto w konferencji udział wziął Prezes Stowarzyszenia Górników i Hutników w Republice Czeskiej.

Po przywitaniu gości przez Prezesa Zarządu Oddziału SITG w Rybniku Mariana Kurpasa, głos zabrali: Z-ca Prezydenta Miasta Rybnika Janusz Koper, senator Wojciech Piecha i Wiceprezes JSW S.A. Artur Dyczko. Po otwarciu konferencji rozpoczęły się obrady, w trakcie których prezentowane były referaty z podziałem na trzy sesje tematyczne:

Sesja I pt. „Ochrona powierzchni na terenach górniczych i pogórniczych kopalń w Subregionie Zachodnim Województwa Śląskiego”. Sesji przewodniczyli:

• prof. dr hab. inż. Wacław Trutwin - IMG PAN w Krakowie,
• mgr inż. Marian Kurpas - Prezes ZO SITG w Rybniku,
• mgr Janusz Koper - Z-ca Prezydenta Miasta Rybnika,
• dr Ireneusz Grzybek – Z-ca Dyrektora Departamentu OSG WUG.

Sesja II pt. „Prowadzone i przewidywane działania mające na celu ograniczenie niskiej emisji”. Sesji przewodniczyli:

• prof. dr hab. inż. Jan Białek - Instytut Eksploatacji Złóż Wydziału Górnictwa i Geologii Politechniki Śląskiej w Gliwicach,
• dr hab. Irena Pluta - prof. nzw. Komisji Nauk Chemicznych PAN Oddział w Katowicach,
• mgr inż. Stefan Spyra - Dyrektor OUG w Rybniku.

Sesja III pt. „Wpływ górnictwa na rozwój regionu oraz ocalenie od zapomnienia obiektów zlikwidowanych kopalń”. Sesji przewodniczyli:

• dr hab. inż. Andrzej Kowalski - prof. nzw. GIG w Katowicach,
• dr Dariusz Fuchs - Uniwersytet im. Kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
• mgr inż. Wiesław Kopiec – Z-ca Dyrektora OUG w Rybniku.

W oparciu o treść wygłoszonych referatów i przebieg dyskusji sformułowano następujące stwierdzenia i wnioski:

1. Wydobywanie węgla kamiennego jest istotnym elementem strategii energetycznej państwa. Górnictwo na Śląsku pozostaje nadal ważną branżą i poważnym pracodawcą. Bazowanie na węglu nie oznacza jednak braku możliwości skutecznej walki z zanieczyszczeniem powietrza.
2. Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. i Polska Grupa Górnicza sp. z o.o. mają świadomość rosnących społecznych i środowiskowych wymagań i dlatego przykładają dużą wagę do budowania wizerunku firmy przyjaznej otoczeniu, m.in. poprzez konstruktywną współpracę z samorządami lokalnymi przy rozwiązywaniu problemów pojawiających się w związku z prowadzoną działalnością wydobywczą. Utrzymanie stałych, roboczych kontaktów z władzami miast i gmin wydaje się być optymalną strategią działania w warunkach narastającej presji otoczenia na eliminowanie i ograniczanie negatywnych skutków działalności górniczej. Bez aktywnego angażowania się przedsiębiorców górniczych w bezpośrednie kontakty i współdziałanie z otoczeniem, w szczególności z władzami samorządowymi, prowadzenie działalności górniczej byłoby zdecydowanie trudniejsze, a w pewnych sytuacjach być może nawet wykluczone. Warunkiem akceptacji społecznej dla uciążliwości związanych z działalnością górniczą jest odpowiednia profilaktyka i bieżąca naprawa szkód spowodowanych ruchem zakładów górniczych.
3. Dalsze funkcjonowanie górnictwa na Śląsku uzależnione jest od stworzenia wspólnego frontu wspierającego uzyskiwanie nowych koncesji i udostępnienia nieeksploatowanych dotychczas złóż. Jednostki naukowo-badawcze powinny w większym stopniu włączyć się w tworzenie nowych technologii wydobycia węgla – umożliwiających np. eksploatację pokładów silnie nachylonych czy uwięzionych w filarach ochronnych dla szybów. Prace te powinny uwzględniać ograniczenie szkodliwego wpływu eksploatacji górniczej na powierzchnię i jej infrastrukturę.
4. W przypadku prowadzenia eksploatacji górniczej obejmującej swoim zasięgiem oddziaływania na obiekty powierzchniowe i podziemne, dla bezpiecznego ich funkcjonowania szczególne znaczenie posiada ich stan techniczny i odporność na wpływy eksploatacji górniczej. Uwarunkowania i możliwości przeprowadzenia takiej eksploatacji obejmują następujące zagadnienia:
   • przeprowadzenie wizji i ocena aktualnego stanu technicznego obiektu,
   • ocena wpływów dotychczasowej eksploatacji górniczej,
   • ocena wpływów projektowanej eksploatacji górniczej oraz określenie odporności obiektów na deformacje z uwzględnieniem wielkości dopuszczalnych wartości wskaźników deformacji,
   • ocena wpływu zjawisk sejsmicznych na zachowanie się obiektów oraz opracowanie zasad ich monitoringu,
   • sformułowanie zaleceń w zakresie bezpiecznego użytkowania obiektów w trakcie prowadzenia eksploatacji górniczej.
5. Klimatyczne zagrożenia globalne mają swoje źródła w zagrożeniach lokalnych. Istotnym źródłem zanieczyszczenia powietrza jest emisja antropogeniczna. Rosnąca gęstość zaludnienia, wzrost zapotrzebowania na energię, gwałtownie rosnąca ilość odpadów – głównie w miastach – w największym stopniu przyczyniają się do pogorszenia jakości powietrza. Zanieczyszczone powietrze pociąga za sobą nie tylko skutki zdrowotne i środowiskowe, ale również ma następstwa ekonomiczne. Walka o jakość powietrza (walka z wszechobecnym smogiem) musi się odbywać równocześnie na kilku poziomach, w tym na najważniejszym, jakim jest świadomość społeczna.
6. Mając na względzie ochronę zdrowia ludzkiego i środowiska jako całości, szczególnie ważna jest walka z emisjami zanieczyszczenia „u źródła” oraz identyfikacja i wdrażanie na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym najbardziej skutecznych przedsięwzięć mających na celu maksymalną redukcję emisji. Wszystkie te działania muszą posłużyć temu, aby żyć w zdrowym środowisku i oddychać czystym powietrzem.
7. Obecnie daje się zaobserwować wzrost świadomości skali zagrożeń, wynikających z jakości powietrza, nie rośnie jednak proporcjonalnie społeczna odpowiedzialność za jego stan. W trosce o jakość powietrza potrzebne jest budzenie społecznej odpowiedzialności oraz kształtowanie kultury ekologicznej.
8. Niska emisja jest jednym z najważniejszych problemów ekologicznych, z którymi mierzą się jednostki samorządu terytorialnego wspomagane przez Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Wyrazem troski o jakość powietrza na Śląsku jest uchwalona 7 kwietnia 2017 roku przez Sejmik Województwa Śląskiego, „Uchwała antysmogowa” dla województwa śląskiego. Na początku tej drogi, której celem jest czyste powietrze, potrzeba jeszcze wiele wysiłku i determinacji, aby skutecznie zrealizować zapisy m.in. tejże uchwały.
9. Podstawowym elementem walki z niską emisją jest edukacja ekologiczna społeczeństwa, polegająca w szczególności na wykazywaniu szkodliwości spalania materiałów odpadowych lub energetycznych niskiej jakości. Działania w zakresie likwidacji „niskiej emisji” powinny zostać ukierunkowane przede wszystkim na likwidację niskosprawnych kotłów węglowych na rzecz efektywniejszych kotłów węglowych lub gazowych, bądź też na podłączeniu użytkowników kotłów węglowych do systemów ciepłowniczych. Działaniom tym powinno towarzyszyć wprowadzenie bodźców ekonomicznych dla przedsięwzięć proekologicznych, w tym modernizacji kotłowni i termomodernizacji budynków oraz wsparcie przez samorządy niezamożnej części społeczeństwa przy kosztownej modernizacji domowych kotłowni.
10. W ramach „Opracowania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej dla Miasta Rybnika” Urząd Miasta Rybnika przewiduje redukcję emisji gazów cieplarnianych, poprawę jakości powietrza, zwiększenie udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych oraz redukcję zużycia energii finalnej. Dlatego należy kontynuować i rozwijać ofertę miasta w zakresie dofinansowań na wymianę kotłów, inwestycje w czyste ogrzewanie (elektryczne, gazowe itp.), termomodernizację budynków oraz wprowadzanie odnawialnych źródeł energii.
11. Kwestia rewitalizacji terenów pogórniczych to zwłaszcza na Śląsku jeden z najistotniejszych problemów, a jego rozwiązanie należy uznać za kluczowe dla możliwości rozwoju przestrzennego i gospodarczego Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego. Większość likwidowanych kopalń zlokalizowana jest na terenach silnie zurbanizowanych. Często ich budynki mają więcej niż sto lat, są wpisane do rejestru zabytków i wtopione w krajobraz regionu i decydują o jego niepowtarzalnym charakterze.
12. Obiekty powierzchniowe po zlikwidowanych kopalniach, najczęściej przekształcane są w centra usługowo – kulturalne lub w placówki muzealne. Nie ma natomiast zbyt wielu przykładów zagospodarowania podziemi likwidowanych kopalń. Najczęściej są to koncepcje wykorzystania szybów jako: rezerwuarów wód dołowych, zbiorników gazu, czy też jako elementów elektrowni szczytowo-pompowych. Powstają też koncepcje przystosowania nieczynnych wyrobisk do celów turystyczno – edukacyjnych czy leczniczo – rehabilitacyjnych, usługowo – socjalnych, składowania odpadów czy jako źródła ciepłej wody dla geotermii. Niektóre z wymienionych koncepcji doczekały się realizacji i z powodzeniem spełniają swoje funkcje. Problem ten należy jednak traktować jako otwarty, wymagający dalszych wnikliwych studiów badań i nakładów.
13. W działaniach technicznych podejmowanych przy rewaloryzacji zabytkowych obiektów pogórniczych należy uwzględniać nie tylko aspekt związany z właściwym ich zabezpieczeniem, ale również wymóg zachowania ich walorów historycznych. Zabezpieczenie zabytkowych obiektów pogórniczych, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych jest często realizowane w sposób znacząco obniżający ich wartość historyczną. Należy pamiętać, że wszelkie podejmowane w tym kierunku działania powinny być zgodne z duchem czasu i poziomem zaawansowania techniki, w których dany obiekt funkcjonował.
14. W zachodnim Subregionie Województwa Śląskiego zlikwidowanych zostało 11 kopalń węgla kamiennego ”Reden”, „Szczęście Beaty”, „Fryderyk”, „Ignacy”, „Rymer”, „Żory”, „Dębieńsko”, „Moszczenica”, „Morcinek”, „1 Maja” i „Anna”. Obiekty pokopalniane zostały zlikwidowane lub zagospodarowane dla różnych celów. Wśród nich znaleźć można obiekty o szczególnym charakterze. Np. na obszarach po zlikwidowanych kopalniach „Rymer i „Anna” oraz istniejącej kopalni „ROW” Oddział KWK „Marcel” istnieją obiekty zaprojektowane przez światowej sławy architekta wczesnego modernizmu Hansa Poelziga. Obiekty te powinny zostać wpisane na listę zabytków i objęte ochroną konserwatorską.
15. Z inicjatywy Fundacji Kopalń Zlikwidowanych w ROP dla propagowania dorobku nieistniejących już zakładów górniczych opracowywany jest Szlak zabytków techniki – śladami zlikwidowanych kopalń Rybnickiego Okręgu Przemysłowego. Projekt ten ma objąć ciekawe architektonicznie obiekty po zlikwidowanych kopalniach oraz osiedla górnicze i całe dzielnice mieszkaniowe naszych miast. Wskazane jest, aby szlak ten obejmował również miejsca pamięci ofiar górniczego stanu. Za celowe uważa się opracowanie przewodnika po tym szlaku.
16. Dawne, prowadzone na małych głębokościach roboty górnicze, po dzień dzisiejszy stwarzają problemy związane z powstawaniem zapadlisk na powierzchni. Znane są przypadki występowania zapadlisk spowodowanych przejściem w stan zawału wyrobisk korytarzowych zlokalizowanych na głębokościach mniejszych niż 100 m (płytka eksploatacja), lub wskutek utraty stateczności obudów szybów górniczych. Czynnikiem wywołującym przejście w stan zawału tych wyrobisk może być zarówno naturalne zużycie techniczne obudowy, wpływ eksploatacji górniczej prowadzonej poniżej tych wyrobisk, wstrząsy górotworu, zjawisko sufozji, ruch ciężkich maszyn pracujących na powierzchni itp. W związku z dużą liczbą tych czynników i losowym charakterem występowania części z nich, a także nierzadko brakiem pełnego rozpoznania warunków geologiczno – górniczych, przewidywanie możliwości wystąpienia zapadlisk jest trudne. Dlatego przydatność wykazują tu metody oparte na obliczaniu prawdopodobieństwa wystąpienia zapadliska. Szczególnie ważną dla prowadzących działalność inwestycyjną na terenach pogórniczych jest informacja zawierająca:
    • ocenę zagrożenia ze strony płytkiego kopalnictwa,
    • rozpoznanie miejsc występowania połączeń wyrobisk górniczych z powierzchnią.
    Informacje na temat robót górniczych na terenach pogórniczych można pozyskać w Archiwum Dokumentacji Mierniczo-Geologicznej przy Wyższym Urzędzie Górniczym w Katowicach.
17. Prowadzenie eksploatacji kopalin bez wymaganej koncesji stanowi nieuczciwą konkurencję do legalnie działających przedsiębiorców oraz powoduje szkody w środowisku, a także uszczuplenie przychodów finansowych Państwa i samorządów terytorialnych. W związku z tym, niezbędne jest podejmowanie skutecznych działań w celu wyeliminowania lub znacznego ograniczenia tego zjawiska. Proponuje się wprowadzenie zmian obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa, zobowiązujących prokuraturę do ścigania takiej działalności z urzędu, a naliczenie podwyższonej opłaty przez organy nadzoru górniczego następowałoby dopiero po ustaleniu sprawcy przez prokuraturę.
18. Żegluga śródlądowa na Odrze powinna stać się ważnym elementem transeuropejskiego korytarza transportowego (północ-południe), umożliwiając ścisłe powiązanie z polską gospodarką morską. Podstawowym wymogiem dla wodnego połączenia Bałtyk-Dunaj jest budowa Kanału Odra-Dunaj-Łaba i spełnienie dla Odrzańskiej Drogi Wodnej przynajmniej IV klasy żeglowności. Transport intermodalny materiałów sypkich stanowi znaczącą alternatywę dla transportu konwencjonalnego, oferując stosunkowo niższe ceny za usługi transportowe oraz wyższy niż w innych technologiach transportowych poziom usług.
19. Określenie pochodzenia wód kopalnianych w oparciu o badania izotopowe i hydrochemiczne, zwłaszcza solanek z nowych źródeł, otworów i szybów ma istotne znaczenie dla oceny ich wpływu na środowisko wodne na powierzchni. Na ich podstawie można określić jakie składniki i w jakiej ilości w sposób stabilny i długofalowy wpłyną na zanieczyszczenie wód cieków i rzek w Zachodnim Subregionie Województwa Śląskiego.
20. Oczyszczanie wód kopalnianych, zwłaszcza z kopalń Zachodniego Subregionu Województwa Śląskiego jest konieczne ze względu na zawarte w nich składniki szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego – bar i rad. Składniki są usuwane z wód z wykorzystaniem siarczanu sodu. Stosowany jest związek stały, krystaliczny. Mając na uwadze usprawnienie procesu, pominięcie pracochłonnych czynności opracowano innowacyjną metodę polegającą na wykorzystaniu ciekłego siarczanu dostępnego w naszym regionie. W następstwie poszukiwania dalszych innowacji zaproponowano kompleksowy system ciągłego oczyszczania z baru i radu solanek, a także osadów kopalnianych z wykorzystaniem ciekłego siarczanu sodu. Ten zautomatyzowany sposób usuwania szkodliwych składników z solanek ze względu na korzyści finansowe i środowiskowe powinien być wprowadzony we wszystkich kopalniach wymagających oczyszczenia wód kopalnianych z baru i radu.
21. Opracowanie, wdrożenie idei, a następnie produkcja kompozytu mineralo-organicznego pozwoliły znaleźć nowy kierunek zagospodarowania osadów komunalnych z oczyszczalni ścieków Ruptawa w Jastrzębiu-Zdroju oraz popiołów lotnych z elektrociepłowni. Z badań, analiz oraz obserwacji wynika, że uzyskana w ten sposób „ziemia znormalizowana” może być z powodzeniem stosowana do rekultywacji na terenach zdegradowanych. Kompozyt mineralno-organiczny powstaje z komunalnych osadów ściekowych i pyłów dymnicowych ze spalania węgla kamiennego. Produkt ten ma zastosowanie jako podłoże do rekultywacji gruntów zdegradowanych, jak również pozwala na odtworzenie warstwy próchniczej oraz stwarza odpowiednie warunki siedliskowe dla wzrostu i rozwoju roślinności. Ponadto nie wykazuje właściwości toksycznych i jest doskonałym buforem magazynującym wodę oraz nie wymaga dodatkowego nawożenia. Po przeanalizowaniu wszystkich zalet metoda ta jest metodą tańszą od innych preparatów i gwarantuje uzyskanie oczekiwanych efektów.
22. Na przykładzie KWK „Borynia-Zofiówka-Jastrzębie” Ruch „Borynia” przedstawiono sposób gospodarowania odpadami wydobywczymi, które powstają w wyniku prowadzonej eksploatacji górniczej. W kopalni realizuje się wiele zadań w celu zapobiegania powstawaniu odpadów, ograniczania ich ilości oraz negatywnego oddziaływania odpadów na środowisko. Rekultywacja biologiczna obiektów gospodarki odpadami wydobywczymi jest najlepszym sposobem na adaptację terenów zdegradowanych, tak aby mogły zbliżyć się cechami zewnętrznymi do otaczającego terenu oraz zastąpić lub przywrócić teren zdegradowany do pierwotnego stanu z jak najmniejszą stratą dla środowiska naturalnego.
23. Wydobycie metanu pozostałego w pokładach węgla kamiennego w obszarach zlikwidowanych kopalń poprzez otwory drążone z powierzchni po uzyskaniu pozytywnych doświadczeń może zwiększyć pozyskanie metanu z jego wykorzystaniem do celów grzewczych i energetycznych.

Konferencja stanowiła szerokie forum wymiany doświadczeń przedstawicieli nauki, samorządowców oraz praktyków, reprezentujących głównie górnictwo i gospodarkę wodną, a jej wartość edukacyjną trudno przecenić. W wygłaszanych referatach zaprezentowano osiągnięcia oraz ciekawe rozwiązania naukowe i inżynierskie z zakresu górnictwa, budownictwa, komunikacji, gospodarki wodnej i ochrony środowiska. Zwrócono również uwagę na konieczność dalszej współpracy pomiędzy samorządami i przedsiębiorcami górniczymi w zakresie wypracowania optymalnych warunków racjonalnej gospodarki złożem przy minimalizacji negatywnych skutków dla środowiska oraz rozwiązywania pilnych problemów dotyczących ograniczenia niskiej emisji oraz ochrony zabytków techniki górniczej. W konferencji udział wzięło 132 uczestników.

Za celowe uznaje się kontynuowanie organizacji konferencji dotyczącej zagadnień zrównoważonego rozwoju Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego. Uwzględniając uwarunkowania geograficzne zalecana jest kontynuacja współpracy międzynarodowej, w tym w szczególności z Republiką Czeską.