Izba Pamięci Kopalń Zlikwidowanych
w Rybnickim Okręgu Przemysłowym

Streszczenie: Okres czterdziestu czy pięćdziesięciu lat to w historii górnictwa niewiele, a tyle zajmuje w tej historii epizod istnienia kopalni „Moszczenia”. Natomiast dla osób związanych z tą kopalnią to wiele, bo to historia najbliższa ich życiu, w której bezpośrednio uczestniczyli. Ta historia bogata jest w pionierskie poszukiwania węgla, walkę z nieznanym żywiołem, jakim wtedy był metan, czy też problemy budowy miasta, bo przecież Jastrzębie Zdrój powstało w miejscu niewielkiej osady.

Pod koniec XIX wieku, oczy baronów węglowych zwróciły się na rejon położony na południowy wschód od Wodzisławia. Penetracje rozpoczęli przedstawiciele Westbömische Gesellschaft, którego wspólnik hrabia Larisch posiadał tutaj swoje majątki ziemskie. Równocześnie wiercenia poszukiwawcze rozpoczęły niemieckie towarzystwa węglowe, których udziałowcem był hrabia Friedlander, będący właścicielem majątków ziemskich w rejonie Jastrzębia i Moszczenicy. Wiercenia, wykazały wprawdzie obecność węgla, stwierdziły jednakże równocześnie obecność gazu. Występujące przypadki silnych wytrysków solanki z otworów wiertniczych, które osiągały nieraz formy gejzerów, wyrobiły wśród miejscowej ludności pogląd o znajdujących się pod ziemią jeziorach. Gaz, z jednej strony wskazywał na obecność węgla koksującego, z drugiej jednak strony bronił tajemnicy zawartej w ziemi, na której żyła ludność uboga, odcięta od szybko rozwijającego się rejonu Karwiny oraz od powstających kopalń na północ od Wodzisławia. Najbliższa na południe od tych okolic linia kolejowa przebiegała przez Bogumin, Petrowice, Zebrzydowice w kierunku na Kraków. Była to sławetna linia Lwów-Wiedeń, wybudowana przez Austriaków. Całkowity brak dróg bitych utrudniał dostęp do tych stron. Mieszkańcy utrzymywali się w zasadzie z uprawy własnej roli, wielu jednak zmuszonych było szukać środków do życia w pracy najemnej na folwarkach Friedlaendera i Larischa, a nieliczni również i na kopalniach tych samych właścicieli, położonych czy to w rejonie Karwiny, czy w pobliżu Rybnika. Robotnicy odbywali zwykle długie kilkunastokilometrowe wędrówki piesze do miejsca pracy. Wiadomości o dobrych zarobkach w Westfalii skłoniły również mnóstwo mieszkańców do emigracji na zachodnie krańce Niemiec. Toteż, gdy pierwsze wiercenia badawcze wykazały obecność węgla w rejonie Moszczenicy, rozrosła wiara miejscowej ludności, która tu teraz spodziewała się „Westfalii”. Wiara ta jednak nieprędko miała się ziścić. Wiertacze, prowadzący poszukiwania za węglem nabrali respektu przed gazem, gdy w roku 1903 wyleciała w powietrze w Gołkowicach wieża wiertnicza. Dochodzący do 30 m wysokości słup ognia oświetlał przez kilka dni okolice. Dla ugaszenia ognia wpuszczono do otworu słup drewniany, który po kilkunastu sekundach został z hukiem wyrzucony w powietrze. Ogień został ugaszony po kilkunastu dniach wielką ilością piasku. Pomimo zastosowanych po tym wybuchu zwiększonych środków ostrożności na innych otworach, nastąpił jeszcze jeden wybuch w roku 1906 na „Żabkowie” w Gołkowicach, który zniszczył doszczętnie wieżę wiertniczą. Wiercenia badawcze zostały zakończone w okresie przed I wojna światową. Do budowy kopalń jednak nie przystąpiono. W rejonie Jastrzębia działała bowiem ustawa o ochronie wód leczniczych, a w Gołkowicach właściciel Dworu Jeszke żądał od Westbömische Geselschaft zbyt wygórowanej sumy za grunt pod kopalnię. Hrabia Larisch był zmuszony podjąć decyzję budowy kopalni na swoich gruntach w Gorzyczkach, której budowę rozpoczęto krótko przed I wojna światową. Wzniesiona kopalnia „Frydrych” po kilkuletniej eksploatacji, została unieruchomiona. Parę wybuchów gazu, które każdorazowo pociągały ofiary wśród górników, trudności hydrogeologiczne oraz względy polityczne przypieczętowały los tej kopalni. Nadzieja na bliskie warsztaty pracy dla miejscowej i okolicznej ludności zanikła. Sytuacja zmieniła się radykalnie po zakończeniu II wojny światowej. Odradzające się Państwo Polskie przejęło cały przemysł węglowy w zarząd państwowy. Polski górnik, polski technik, polski inżynier z całym zapałem i ofiarnością przystąpił do usuwania zniszczeń i dewastacji oraz do odrabiania długoletnich braków i zaniedbań spowodowanych wojną i zaborami. Obok wysiłku o zwiększenie wydobycia i podniesienie wydajności, pierwszoplanową stała się walka o rekonstrukcję starych i budowę nowych kopalń, o uzyskanie dodatkowych mocy produkcyjnych. Ważna też stała się sprawa rozbudowy polskiego przemysłu maszynowego, który zdolny byłby podjąć samodzielna prace w dziedzinie wytwórczości sprzętu i urządzeń górniczych. Ograniczone możliwości naszej gospodarki narodowej bezpośrednio po wojnie i w okresie Planu 3-letniego spowodowały, otrzymywane wówczas przez przemysł węglowy środki inwestycyjne były nie współmierne nikłe w stosunku do potrzeb. Mimo piętrzących się trudności natury technicznej, materiałowej, kadrowej i finansowej zastosowane środki zaradcze oraz wielkie wysiłki załóg górniczych spowodowały, że Polska osiągnęła największy w Europie wzrost wydobycia węgla kamiennego.

W czym tkwił sekret tych sukcesów? Niewątpliwie w ludziach, w ich zapale do pracy, w zdobywaniu coraz większych doświadczeń fachowych, w coraz szerszym stosowaniu postępowych metod pracy. W związku z rozbudową przemysłu maszynowego, palącym problemem dla polskiej gospodarki stało się zwiększenie zabezpieczenia bazy węgla koksującego, celem wyeliminowania importu węgla wsadowego. Rozpoczęto na terenie całego powiatu rybnickiego intensywne poszukiwania za węglem koksowym.

Do roku 1951 na obszarze górniczym kopalni „Moszczenica” odwierconych było zaledwie siedem otworów poszukiwawczo-złożowych, który najpłytszy miał głębokość 172 m, najgłębszy 600 m oraz dwa otwory solankowe o nieustalonej dokładnej głębokości ok. 300 m. Mierne wyniki uzyskane tymi otworami nie pozwalały określić ilości kopaliny w złożu, jej jakości, warunków eksploatacji, zawodnienia, gazowości, fizykomechanicznych cech górotworu itp. Właściwy okres poszukiwań przypadł na lata od 1951-1955, w którym to czasie odwiercono w samym tylko rejonie kopalni „Moszczenica” 13 otworów głębokich od 581 m do 1164 m. Inwestorem dla wierceń poszukiwawczych było Rybnickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego, wykonawcą zaś Sosnowieckie Przedsiębiorstwo Wierceń Geologiczno-Poszukiwawczych. Wyniki wierceń zdecydowały o podjęciu w czerwcu 1955 roku przez Prezydium Rządu Uchwały nr 458/55 zobowiązującej Ministra Górnictwa Węglowego do wybudowania w rejonie miejscowości Jastrzębie i Moszczenica dwóch nowych kopalń węgla kamiennego, każdej o zdolności produkcyjnej około 4000 ton na dobę. Powyższy akt prawny stał się podstawą do rozpoczęcia budowy kopalni.

Opracowane przez Dział Budowy kopalń Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego w Rybniku założenia projektowe postanawiały, że kopalnia „Moszczenica” będzie docelowo wydobywać około 4000 ton na dobę węgla typu 35 i 36 z poziomu 410 m. Wydajność kopalni określono na 1300 kg na pracownika, a ogólnie zatrudnienie na 3850 pracowników. Górnicze pole kopalni „Moszczenica” zlokalizowano na obszarze miejscowości Moszczenica, Jastrzębie Dolne, Zdrój oraz częściowo Ruptawa, Mszana i Zofiówka, na północ od linii kolejowej Moszczenica-Zebrzydowice.

Teren posiada charakter wyraźnie pagórkowaty, jednak o względnie dogodnych warunkach komunikacyjnych. Na terenie budowy znajdują się dwa większe wzniesienia. Na zachodnim krańcu maksymalna rzędna terenu wynosi 258 m. Wzniesienie to opada stromo przechodząc w jar, gdzie rzędna terenu dochodzi do 230 m. Po przekroczeniu jaru teren znów się podnosi i osiąga drugie wzniesienie o maksymalnej rzędnej 245 m.

Założenia projektowe ustalają lokalizację dwóch szybów centralnych oraz jednego szybu wentylacyjnego. Szyby centralne I i II usytuowano w środku nadania na podstawie ogólnej oceny warunków naturalnych. Szyb wentylacyjny III zlokalizowano na zachód od szybu Jastrzębie III. Nadanie kopalni o powierzchni 14,5 km² wyznaczone zostało przede wszystkim na podstawie przesłanek geologicznych. Od południa tj. granicy czechosłowackiej i od zachodu nadanie ograniczone jest rosnącą do około 700 m grubości nadkładu. Od zachodu naturalna granicę kopalni stanowi zaburzenie Orłowskie o nieustalonym bliżej przebiegu. Od północy granica między kopalnią „Moszczenica” i „Jastrzębie” wyznaczona została w ten sposób, aby uzyskać racjonalny rozdział zasobów całego obszaru między obie kopalnie. Na podstawie Zarządzenia Nr 313 M.G.W. z dnia 26.10.1955 roku powołane zostało z dniem 1.11.1955 roku Przedsiębiorstwo Państwowe pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego „Moszczenica” w budowie, którego przedmiotem działania będzie prowadzenie budowy ko- palni, a następnie stopniowa eksploatacja uruchamianych obiektów. Skompletowano obsadę najbardziej niezbędnych komórek organizacyjnych i stanowisk pracy.

Nadzór nad wierceniami geologicznymi pełnili geolodzy Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Teren kopalni zlokalizowany został w 95% na gruntach prywatnych właścicieli. W związku z tym rozpoczęto w 1955 roku szeroka akcje mającą na celu wyjaśnianie zainteresowanym gospodarzom konieczności zajęcia ich gruntu. Akcja ta prowadzona była przy współudziale i poparciu ze strony wojewódzkich, powiatowych i miejscowych władz terenowych oraz Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Równocześnie kopalnia otrzymała z Państwowego Funduszu Ziemi grunty zamienne położone w niedalekiej odległości kopalni, które stopniowo przydzielała tym, którzy oddali swój grunt pod budowę kopalni, dla których gospodarstwo rolne stanowiło główne źródło utrzymania. W roku 1955 pod budowę kopalni zajęto 58 ha ziemi, należącej do 34 prywatnych właścicieli, z którymi zawarto również wstępne umowy o zamianę nieruchomości. Ludność na ogół przychylnie ustosunkowała się do zamierzonej budowy kopalni, chociaż nie brak było również i opornych, którym trudno było się rozstać z ziemią, na której dotychczas gospodarowali.

Pierwsze prace przy budowie nowej kopalni „Moszczenica” rozpoczęto w IV kwartale 1955 roku. Mają one charakter robót wstępnych obejmujących przygotowanie zaplecza dla robot szybowych. Generalnym wykonawcą dla wszystkich robót jest Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń w Wilchwach (dzielnica Wodzisławia Śląskiego). Rozpoczęto budowę linii 15 kV i stacji słupowej 15/0,4 kV, drogi prowizorycznej do szybu I i II oraz uzbrojenia terenu w zakresie prowizorycznego doprowadzenia wody na organizujący się plac budowy. Rok ten w zasadzie jest pierwszym rokiem budowy kopalni. W styczniu 1957 roku Przedsiębiorstwo Budowy Szybów w Bytomiu przystąpiło do głębienia szybu II wdechowego o średnicy 7,2 m. Warstwy zawodnione, na jakie napotkano na głębokości 35 m został sforsowane zwykłym sposobem górniczym, bez planowanego uprzednio mrożenia. Szyb na koniec 1957 roku osiągnął głębokość 57,5 m. Na szybie III do końca czerwca 1957 roku wykonano 1628 mb wierceń mrożeniowych po czym przystąpiono do głębienia szybu. Szyb będzie szybem wdechowym o średnicy 5,5 m. Do końca roku zgłębiono 75,5 mb szybu, przy czym niski wykon roczny spowodowany został opóźnionym oddaniem urządzenia wyciągowego przy tym szybie.

W trakcie opracowywania projektu wstępnego, w szczególności zaś w czasie analizy wentylacji kopalni zdecydowano zgłębienie dodatkowego szybu wydechowego IV, na wschód od szybów centralnych w partii najbardziej wypiętrzonego karbonu. Drążenie szybów postępuje bardzo powoli pomimo zastosowania metody mrożeniowej, następują silne wypływy „kurzawki” i gazu, bardzo utrudniające pracę. Budowniczowie borykają się również z brakiem rąk do pracy, a pomimo tego w 1958 roku zapada decyzja o opracowaniu nowej koncepcji eksploatacji złoża i zwiększeniu zdolności produkcyjnych przyszłej kopalni. Pomimo planów stosowania na dole kopalni do napędu urządzeń i maszyn energii sprężonego powietrza, zaplanowano zwiększenie zdolności wydobywczych do 4 000 ton. Na początku 1959 roku powołano do życia Przedsiębiorstwo Kopalnia Węgla Kamiennego „Jastrzębie-Moszczenica” w celu zintensyfikowania prac, a budowa pierwszych osiedli mieszkaniowych umożliwia przyjęcie do pracy nowych ludzi. Pozwala to na prowadzenie pierwszych prac rozcinkowych na dole umożliwiających dokładne rozeznanie złoża. Jednocześnie prowadzone są intensywne prace na powierzchni przy budowie zakładu przeróbczego hali sprężarek. Oficjalne uroczyste otwarcie kopalni „Moszczenica” następuje 4 grudnia 1965 roku. (Fot. 4.)

Okres od roku 1955 do 1989 został udokumentowany w Kronikach KWK „Moszczenica” zarchiwizowanych także w formie elektronicznej.
Do chwili zakończenia likwidacji, w kopalni „Moszczenica”, a później ruchu „Moszczenica” wydobyto łącznie prawie 92 000 000 ton węgla, i wydrążono łącznie ponad 1 000 km wyrobisk.

Po utworzeniu Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. i podjęciu działań restrukturyzacyjnych mających na celu ograniczenie kosztów wydobycia, wstrzymano w roku 1993 intensywną eksploatację w filarze dla miasta Jastrzębia zarówno w kopalni „Moszczenica” jak i „Jastrzębie” (Uchwała nr 120/93 JSW S.A. z dnia 26.10.1993 r.). Wyżej wymienione działania i uwarunkowania ograniczyły w decydującym stopniu bazę zasobową obu kopalń, a w przypadku kopalni „Moszczenica” stworzyły konieczność ograniczenia wydobycia do 6 - 7 tys. ton/dobę, podjęcia eksploatacji resztek pokładów oraz częściowej likwidacji kopalni. Zadecydowało to rozpoczęciu likwidacji szybów zachodnich kopalni „Moszczenica” i od roku 1995 podjęto eksploatację zasobów w filarze ochronnym tych szybów. Po wykonaniu szeregu analiz i rozważeniu różnych koncepcji dalszego funkcjonowania kopalni „Moszczenica” w warunkach gospodarki rynkowej, podjęto decyzję o połączeniu z dniem 6.10.1994 r. kopalń „Jastrzębie” i „Moszczenica” w jedną kopalnię o nazwie JSW S.A. KWK „JAS-MOS” (Uchwała Nr 1 Walnego Zgromadzenia Jastrzębskiej Spółki Węglowej S. A. z dn. 6.10.1994 r.).

Decyzje o likwidacji części KWK „Jas-Mos” - ruchu górniczego „Moszczenica” zostały poprzedzone następującymi opracowaniami:

• „Projekt optymalnego wykorzystania zasobów ludzkich, majątku trwałego oraz złoża w aspekcie planowanego połączenia kopalń „Jastrzębie” i „Moszczenica”” opr. BSiPG Katowice, sierpień 1994 r.
• „Optymalny pod względem technicznym, wentylacyjnym i ekonomicznym wariant połączenia kopalń „Jastrzębie” i „Moszczenica” z uwzględnieniem kierunków rozwoju frontu wydobywczego oraz wariantowe określenie funkcjonowania modelu kopalni” opracowanie pod przewodnictwem mgr inż. J. Stobińskiego w czerwcu 1994 r.
• „Studium połączenia kopalni „Jastrzębie” i kopalni „Moszczenica””, opracowanie pod kierunkiem prof. J. Zabierowskiego, wrzesień 1994-luty 1995.
• „Projekt Techniczno-Ekonomiczny likwidacji części KWK „Jas-Mos” - Ruch „Moszczenica””, opracowany w 1994 roku przez Biuro Studiów i Projektów Górniczych w Katowicach.
• „Kompleksowy Program Likwidacji części zakładu górniczego Kopalni Węgla Kamiennego „Jas-Mos” Ruch Górniczy „Moszczenica”” w latach 1998-2005 - opracowany przez Zespół Kopalniany.

Z wyżej wymienionych opracowań wynikało, że:

• w obecnych warunkach jedynie słusznym, proefektywnościowym i perspektywicznym dla KWK „Jas-Mos” rozwiązaniem, jest likwidacja ruchu górniczego „Moszczenica”,
• likwidacja ruchu górniczego „Moszczenica” jest w pełni uzasadniona pod względem ekonomicznym oraz realna w ujęciu techniczno-ruchowym,
• nie będzie zachodziła konieczność dokonywania zwolnień pracowników zatrudnionych w likwidowanej części.

W oparciu o powyższe opracowania oraz analizy dokonane na szczeblu JSW S.A. została podjęta przez Zarząd JSW S.A. decyzja o likwidacji KWK „Jas-Mos” ruchu górniczego „Moszczenica” (Uchwała Nr 220/11/97 z dnia 17.11.1997 r.).

Powyższa decyzja została pozytywnie zaopiniowana przez Radę Nadzorczą JSW S.A. (Uchwała Nr 12/111/97 Rady Nadzorczej JSW S.A. z dnia 6.12.97 r.).

Częściowa likwidacja KWK „Jas-Mos” - Ruch Górniczy „Moszczenica” była prowadzona od 1.01.2000 do 31.01.2001 roku na podstawie zaakceptowanych przez Ministra Gospodarki:

• Programu likwidacji części Zakładu Górniczego KWK „Jas-Mos” - Ruch Górniczy „Moszczenica” w latach 2000 - 2001,
• Rocznych planów likwidacji części Zakładu Górniczego KWK „Jas-Mos” - Ruch Górniczy „Moszczenica”.

Na ostatnim etapie likwidacji na podstawie uchwały nr 15/IH/01 z dnia 23.01.2001 r. Zarządu Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. 1.02.2001 r. utworzono Kopalnię Węgla Kamiennego „Moszczenica” w całkowitej likwidacji. Pozwoliło to w dniu 31.03.2001 r. na jej sprzedaż Spółce Restrukturyzacji Kopalń S.A. w Bytomiu, celem dokończenia procesu likwidacji i dalszego zagospodarowania majątku i terenów po likwidacji.

Restrukturyzacja i likwidacja kopalni „Moszczenica” prowadzona była w kilku etapach i rozpoczęła się w połowie lat 90 likwidacją Szybów Zachodnich.

Dużym wyzwaniem podczas tego całego okresu była likwidacja szybów. Wszystkie szyby likwidowane były taką samą technologią, opracowaną przez pracowników kopalni. Podczas tego procesu zlikwidowano 9 szybów o łącznej długości ponad 5,5 km. Poglądowy rys. 1 obrazuje zakres tej likwidacji.

O dobrej jakości tej pracy i trafnie dobranej technologii świadczą regularne pomiary wysokości zasypu, które nie wykazują ucieczki materiału zasypowego, a pomiary składu powietrza pod płytami zamykającymi nie wykazują obecności CH₄ i CO. Jednocześnie w okresie Planu Ruchu JSW S.A KWK „JAS-MOS”, Ruch Górniczy „Moszczenica” w likwidacji na okres 1.04.2000 - 31.12.2001 r. zamknięto poprzez tamowanie lub podsadzanie ponad 70 km wyrobisk.

Na terenie byłej kopalni „Moszczenica” powstała Strefa Aktywności Gospodarczej Sp. z o.o., której udziałowcami są Miasto Jastrzębie Zdrój oraz Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. mające po 50% udziałów. Strefie przekazano 30,9521 ha na Szybach Głównych zlikwidowanej kopalni „Moszczenica” oraz 11,0566 ha na Szybach III. Jastrzębska Strefa Aktywności Gospodarczej Sp. z 0.0. zajmuje się zagospodarowywaniem nieprodukcyjnego majątku byłej kopalni „Moszczenica”; przejmuje go systematycznie w formie aportów rzeczowych od udziałowców. Pozwala to na wyeliminowanie przez Jastrzębską Spółkę Węglową S.A. kosztów związanych z utrzymaniem majątku nieprodukcyjnego, natomiast przekazane Strefie obiekty mają szansę na znalezienie nowego gospodarza i na ponowne wykorzystanie, co służy pobudzeniu lokalnej przedsiębiorczości i generuje nowe miejsca pracy w regionie. Jej misją jest m.in.:

• rewitalizacja terenów po zlikwidowanej KWK „Moszczenica”,
• inkubowanie nowych, wspomaganie rozwoju istniejących i wspieranie rozwiniętych przedsiębiorstw gotowych inwestować w tereny poprzemysłowe w celu tworzenia miejsc pracy.

Na obszarze Strefy Aktywności Gospodarczej Sp. z o.o. działa 18 dzierżawców, którzy stworzyli i utrzymują ponad 400 miejsc pracy. Ważnym zagadnieniem, na którym w ostatnim czasie skupiają się działania Strefy Aktywności Gospodarczej Sp. z o.o. są plany gospodarczego wykorzystania metanu ze zrobów Pola „Moszczenica”. W zamierzeniu tym uczestniczy SAG Sp. z o.o., Jastrzębska Spółka Węglowa S.A., Urząd Miasta Jastrzębie Zdrój oraz Akademia Górniczo - Hutnicza w Krakowie, która to opracowała założenia techniczno - technologiczne wykorzystania metanu. Planuje się wykorzystać metan w instalacjach grzewczych obiektów komunalnych oraz zasilania autobusów komunikacji miejskiej. Instalacja przewiduje pozyskanie, uzdatnianie i sprężanie gazu w celu dostarczenia go do odbiorcy w stałych zbiornikach sprężonego gazu. Przeprowadzono również modernizację osadników byłej kopalni „Moszczenica” na osadniki retencyjno-dozujące i dostosowano je do funkcjonowania w niezwykle ważnym systemie hydrotechnicznym kolektora „OLZA”.

W ramach likwidacji objętej Planem Ruchu JSW S.A. KWK „JAS-MOS”, Ruch Górniczy „Moszczenica” w likwidacji na okres 1.04.2000 - 31.12.2001 zlikwidowano łącznie 37 obiektów budowlanych zakładu górniczego.

Z obiektów należących do zlikwidowanej kopalni „Moszczenica” wykorzystywane są:

• dawny budynek administracji obecnie będący siedzibą Zakładu Logistyki Materiałowej JSW S.A.,
• budynek cechowni obecnie siedziba firmy „Obróbka i Montaż Urządzeń do Celów Sportowych” zajmującej się budową lodowisk,
• hale warsztatów, obecnie siedziba firmy „WONAM”,
• stacja odmetanowania, wykorzystywana przez firmy górnicze,
• hale magazynów,
• oddana do użytku w roku 1968 Elektrociepłownia „Moszczenica”, obecnie jest nadal użytkowana (Fot. 6),
• rozdzielnia 110 kV (Fot. 7).

Nad całością góruje opustoszała wieża szybu MOS II (skipowego) (Fot. 8) a przy drodze dojazdowej do KWK „Moszczenicy” (Fot. 9) nadal funkcjonuje, wykorzystywany także przez Klub Seniora SITG KWK „Jas-Mos”, budynek Klubu NOT (Fot. 10).

1. BOJARSKI Piotr, LUBRYKA Mieczysław, ŚLIWIŃSKI Jerzy: „Restrukturyzacja kopalni „JAS-MOS” w aspekcie likwidacji kopalni „Moszczenica” - wybrane zagadnienia techniczne i organizacyjne”
2. LUBRYKA Mieczysław, ŚLIWIŃSKI Jerzy „Z kart historii kopalni „Moszczenica””
3. Zamieszczone zdjęcia pochodzą z archiwów Miejskiego Ośrodka Kultury - Galeria Historii Miasta Jastrzębia, archiwum Klubu Seniora SITG oraz zdjęcia własne autora opracowania

1. Pierwsze prace ziemne
2. Budowa szybu
3. Budowniczowie
4. Oficjalne uroczyste otwarcie kopalni „Moszczenica”
5. Ostatni zjazd szybem V kopalni „Moszczenica” (rejon szybów zachodnich)
6. Obiekty Elektrociepłowni „Moszczenica”
7. Obiekty Rozdzielni 110 kV
8. Wieża szybu skipowego „MOS II” KWK Moszczenica
9. Widok na obiekty KWK „Moszczenica” z drogi dojazdowej
10. Budynek Klubu NOT

1. Szyby KWK „Moszczenica” zlikwidowane na przestrzeni ostatnich 15 lat