Izba Pamięci Kopalń Zlikwidowanych
w Rybnickim Okręgu Przemysłowym

Kopalnia „ANNA” - obecnie w stanie likwidacji

Zygmunt KRAKOWCZYK, Jerzy LIPPA, Jerzy GRYCMAN

Streszczenie: Przedstawiono okres pierwszych prac górniczych na terenie Pszowa, założenie kopalni, rozwój techniczny i ekonomiczny i toczący się proces likwidacji.

1. Działalność produkcyjna w Pszowie

Do wybuchu wojny w 1939 roku do Pszowa administracyjne należały Krzyszkowice, Pszowskie Doły, Kokoszyce i Zawada. Na tych terenach występowały złoża: kamienia wapiennego, gipsu (Strzybna Kampa) wody siarkowej, siarki, gliny i węgla kamiennego. Miejscowa ludność pracowała przy wydobywaniu i przetwórstwie tych surowców. Na obszarze „Przymiarki” istniał kamieniołom wapnia i wapiennik, produkty sprzedawano poza Pszów. To samo dotyczyło gipsu. Woda siarkowa była ujęta do drewnianych rurociągów i doprowadzona do dwóch kąpielisk leczniczych: Sophienbad'u w Zawadzie i Wilhemsbad'u w Kokoszycach. Siarka wydobywana była w niedużej kopalni w Zawadzie i przerabiana w małej wytwórni na środki ochrony roślin. Glina wydobywana i wypalana była w cegielniach, między innymi w Pszowie na „Końcu wsi”.

2. Górnictwo węgla kamiennego - założenie kopalni

Występowanie węgla w Pszowie stwierdzono w rejonie „Starej Maszyny” i tam rozpoczęto prace górnicze. Dnia 28.07.1832 roku Ferdynand Friedrich August Fritze aptekarz rybnicki wystąpił ze zgłoszeniem kopalni z polem podstawowym o wielkości tysiąc dwieście miar (Massen) pod nazwą ANNA. Akt nadania otrzymano 24. listopada 1840 roku. Rozpoczęto udostępnienie złoża głębionym szybem „Fund” a następnie głębiono szyb „Ryszard” o początkowej głębokości 40 m w którym natrafiono na głębokości 8 m na pokład „Ober” o grubości 1 m a na głębokości 31 m na pokład „Nieder” o grubości 1,5 m.

W roku 1842 zainstalowano parową maszynę odwadniającą stąd pochodzi nazwa tamtego terenu „Stara Maszyna” (obecnie w Pszowie nadużywana). W 1847 roku wydobycie roczne wynosiło 3,293 tony przy zatrudnieniu ok. 50 robotników, stosowano ręczny kołowrót. Kołowrót parowy został zainstalowany przy szybie „Ryszard” w 1853 roku. Dalszy rozwój nastąpił z głębieniem szybu „Johannes” - obecnie Jan na roli Jakuba Krzyżaka z polem podstawowym „Albin” i obszarze 1200 miar. Szyb ten w 1856 roku uzyskał głębokość 60 m, miał przekrój kwadratowy o boku 2,8 m i miał obudowę drewnianą.

[Rys.  1]

Rys. 1. Przekrój geologiczny z roku 1870

W 1856 roku utworzona została spółka pod nazwą „Skonsolidowana Kopalnia Anna” o łącznej powierzchni 1.806.948 m2 przez połączenie nadań „Anna” i „Albin”. Dalsza mechanizacja nastąpiła przez zainstalowanie parowej maszyny odwadniającej i kołowrotu parowego przy szybie „Jan”.

Prof. dr Kuch właściciel kopalni „Charlotte”, Wojnowic i Górnych Rydułtów kupił prawo eksploatacji węgla na gruntach pszowskich i dolnorydułtowskich. Szyb „Utgenannt” otrzymał swoją nazwę od pierwszego nadsztygara zatrudnionego na kopalni „Anna”. Miał funkcję wentylacyjną, później nazwany został „Szyb powietrzny”.

Ważnym wydarzeniem technicznym było wybudowanie kolejki linowej (napowietrznej) z kopalni „Anna” do dworca kolejowego w Czernicy (Rydułtowy), była to pierwsza kolejka linowa w Polsce o napędzie parowym. Kolejką tą transportowano węgiel do załadunku na kolej.

W 1888 roku nastąpiło całkowite zalanie kopalni po wdarciu się kurzawki z pokładu „Frieda”. Kopalnię uruchomiono ponownie w 1891 roku po usunięciu kurzawki. Eksploatowano 4 pokłady: Fundflötz (1,2 m), Oberflötz (1,0 m), Fannyflötz (1,0 m), Friedaflötz (2,15 m). W 1897 roku powstało Gwarectwo „Skonsolidowana Kopalnia Anna”, którego reprezentantem był C. Linnartz. W następnym roku kopalnia wydobyła 41.316 ton przy zatrudnieniu 185 osób. Kierownikiem Ruchu kopalni był inspektor górniczy Rzehulka. W kopalni pracowały wówczas 4 maszyny parowe o mocy 240 KM oraz korzystano z pracy 7 koni.

Fryderyk Friedländer w 1903 roku kupił nadania kopalń „Anna”, „Emma” i „Rymer” z których po połączeniu utworzył „Rybnickie Gwarectwo Węglowe”. Rozpoczęto głębienie nowego szybu wentylacyjnego „Szyb powietrzny III” który w 1906 roku połączono z pokładem Frieda i wyposażono w wentylator Rateau o wydajności 2500 m3/min.

[Rys.  2]

Rys. 2. Widok kopalni z 1905 r.

Wyrobiska w pokładzie Frieda zostały zatopione przez wdarcie kurzawki, zaś ich ponowne udostępnienie nastąpiło dopiero w roku 1909.

Na powierzchni kopalni w latach 1908-1911 zbudowano dom towarowy i kasyno, cechownię, tunel murowany pod drogą, łaźnię urzędniczą zaś mechanizacja na powierzchni obejmowała 5 maszyn parowych o łącznej mocy 1620 KM, 1 kompresor o mocy 650 KM, 4 generatory o mocy 1120 KM zasilające 19 silników na powierzchni i 16 silników na dole kopalni.

Głębienie szybu Rudolf (Chrobry I) rozpoczęto w 1911 roku. Natomiast w 1914 roku połączono kopalnię koleją ze stacją w Olzie. W 1915 roku zbudowano nową kotłownię wraz z elektrownią, która posiada budynek sławnego architekta Hansa Poelziga stanowiący zabytek budownictwa przemysłowego. Głębienie szybu „Zawada” - szybu powietrznego IV rozpoczęto w 1918 roku, który w 1922 roku osiągnął poziom 260 (głębokość szybu wynosiła 195 m). W 1925 roku zakończono budowę domów robotniczych i urzędniczych w Pszowie i w Olzie.

[Rys.  3]

Rys. 3. Widok kopalni z 1927 r.

3. Okres wojny

Kopalnia została włączona pod zarząd komisaryczny Głównego Urzędu Powierniczego „Wschód”, następnie w 1940 utworzone zostało przedsiębiorstwo filialne pod nazwą Bergwerksverwaltung Oberschlesien G.m.b.H. der Reichswerke Hermann Göring w Katowicach.

W latach 1942-1943 pogłębiono szyb Chrobry I do poziomu 500. Wskutek działań wojennych uszkodzeniu uległa kotłownia wraz z rozdzielnią stacji generatorów oraz sieć wysokiego napięcia. Brak energii elektrycznej spowodował zatopienie budowanego w tym czasie poziomu 500. Zdewastowaniu uległa bocznica i linia kolejowa. Wysadzony został wiadukt nad bocznicą kolejową.

4. Okres powojenny

Wyzwolenie Pszowa nastąpiło 27.03.1945 roku.

W kwietniu 1945 roku kopalnia weszła w skład Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego. Wydobycie 1.383.355 ton osiągnięto w 1949 roku, przy zatrudnieniu 3.841 osób. Głębienie szybu wentylacyjnego „Kokoszyce” rozpoczęto w 1953 roku. W następnym roku wybudowano kolejkę linową do transportu kamienia z kopalni na zwałowisko „Wrzosy” o wydajności 130 ton na godzinę.

4.1. Inwestycje

W 1959 roku zakończono rozbudowę poziomu 500 m.

W 1960 roku rozpoczęto głębienie szybu „Ryszard II”.

W roku 1962 zakończono pogłębianie szybu „Jan” z poziomu 500 m do poziomu 700 m aby po 49 latach jego eksploatacji 10 czerwca 2011 roku zakończyć jego likwidację.

W 1965 roku zgłębiono szyb „Chrobry II” do poziomu 500 m.

Koniec 1966 roku zgłębiono szyb „Chrobry II” do poziomu 800 m.

W 1967 roku rozpoczęto głębienie peryferyjnego szybu wentylacyjnego „Czyżowice III” do roku 1969 roku kiedy to zakończono jego głębienie do 315 m.

W roku 1967 rozpoczęto również głębienie peryferyjnego szybu „Czyżowice II”.

Wraz z głębieniem szybów „Czyżowice II i III” na poz. 350 m i 500 m drążono przekopy czyżowickie. Było to w ramach realizacji projektu budowy nowej kopalni „Czyżowice” pod nazwą „Rozbudowa Kopalni „Anna” w Polu Południowym”. W trakcie drążenia przekopów po raz pierwszy na kopalni zastosowano lokomotywy akumulatorowe Ldag.

Wykonano, ponadto, roboty wstępne do głębienia szybów V i VI obok toru kolejowego w Zawadzie. Dalsza budowa kopalni została jednak nagle wstrzymana. Ostatecznie w 1989 zlikwidowano szyby „Czyżowice II i III” przez zasypanie skałą płonną.

W roku 1983 zakończono głębienie szybu wentylacyjnego „Kokoszyce”. Głębokość 679,25 m, średnica 5,5 m. który po zaprzestaniu eksploatacji rejonów przewietrzanych w kierunku tego szybu zlikwidowano w roku 1998 poprzez wypełnienie rury szybowej kamieniem popłuczkowym oraz płynną mieszaniną popiołów lotnych z mieszaniną doszczelniającą.

[Rys.  4]

Rys. 4. Szyb „Jan”

[Rys.  5]

Rys. 5. Szyb „Chrobry I” i „Chrobry II”

W 1988 roku zgłębiono szyb „Chrobry II” do poziomu 1000 m a w 1991 roku zakończono jego pogłębianie, głębokość rząpia wyniosła 1073,8 m, średnica szybu 7,50 m. W 1996 roku zabudowano naczynia skipowe w szybie Chrobry II przedział południowy do poziomu 1000 m a w 1997 roku uruchomiono odstawę główną przenośnikami taśmowymi na poziomie 1000 m - przez co uzyskano jednopoziomowy model zakładu z całością wydobycia kierowaną na poziom 1000 m do szybu „Chrobry II”, tym samym zakończono odstawę urobku wozami na poziomie 800 m.

W dniu 11 kwietnia 2012 roku wydobyto ostatnią tonę węgla na tym szybie po czym rozpoczęto proces jego likwidacji, którego zakończenie planowane jest w grudniu 2014r.

Zakończenie eksploatacji szybu wydobywczego „Chrobry II” wiązało się również z zatrzymaniem pracy i rozpoczęciem likwidacji zakładu przeróbki mechanicznej węgla.

[Rys.  6]

Rys. 6. Widok zakładu przeróbki mechanicznej węgla

Zakończenie eksploatacji szybu wydobywczego Chrobry II możliwe było w związku z wykonaniem wyrobiska połączeniowego pomiędzy połączonymi kopalniami „Rydułtowy” i „Anna” o nazwie upadowa odwadniająca „R” w pokładzie 713/1-2, w której zabudowano sieć rurociągów pozwalających na likwidację głównego odwadniania kopalni „Anna” i przekierowanie całości wód dołowych w stronę głównego odwadniania kopalni „Rydułtowy” oraz przenośniki odstawy urobku przekierowujące wydobycie za złoża „Anna” na zakład przeróbczy „Rydułtowy”.

Kopalnia posiada koncesję na prowadzenie działalności górniczej w złożu „Anna” do 31.09.2013 roku oraz jest już w posiadaniu nowej koncesji z dnia 16 lipca 2013 na prowadzenie działalności górniczej tj. wydobycia węgla i metanu na tym obszarze do końca 2019 roku.

4.2. Wyniki

Wyżej opisane działania pozwoliły na osiąganie następujących wyników kopalni.

W zakresie rozwoju wydobycia do momentu kiedy kopalnia „Anna” została połączona z kopalnią „Rydułtowy” osiągano następujące wyniki:

  • w 1950 roku średnie wydobycie dobowe wyniosło 4426 ton; w 1955 r. - 4778 ton; w 1956 r. - 4963 ton; w 1958 r. - 5656 ton.
  • w 1960 roku wydobycie roczne wyniosło 1.892.400 ton węgla (tj. 6.061 t/dobę) z 18 ścian, przy zatrudnieniu 5.676 osób.
  • w 1970 wydobycie wyniosło 2.241.660 ton węgla, tj. 7.243 t/dobę z 9 ścian przy zatrudnieniu 6.280 osób.
  • w 1978 roku uzyskano największe wydobycie w historii kopalni wynoszące 2.874.378 tony (9.222 t/dobę); w wyniku stosowania czterobrygadowego systemu pracy. Średnie zatrudnienie wynosiło 5.591 osób.
  • w 1980 roku wydobycie kopalni wyniosło 2.559.845 ton (7.592 ton/dobę), średnia ilość ścian - 9,5, zatrudnienie - 5.917 osób. Wykonano 18.950 m robót przygotowawczych.
  • w 1987 roku wydobycie kopalni wyniosło 2.324.850 ton co dało wydobycie dobowe 7.703 tony z średniej ilości ścian 10 przy zatrudnieniu 5.848 osób, wykonano również 21096 m robót przygotowawczych.
  • w 1990 roku wydobycie kopalni wyniosło 1.747.158 ton, wydobycie dobowe 6.767 ton, średnia ilość ścian - 9, zatrudnienie 5.425 osób, Wykonano 14.586 m robót przygotowawczych.
  • w 1995 roku wydobycie kopalni wyniosło 1.963.830 ton (7.813 ton/dobę) przy średniej ilości ścian 2,9 i zatrudnieniu 4.096 osób, Wykonano 12.381 m robót przygotowawczych.
  • w 2000 roku wydobycie kopalni wyniosło 1.787.116 ton, co daje 7.120 t/dobę przy średniej ilości ścian czynnych 2,9 i zatrudnieniu 3.185 osób, wykonano 8.197 m robót przygotowawczych.

W 2003 roku kopalnia weszła w skład Kompanii Węglowej S.A. W dniu 25 listopada 2003 roku Zarząd Kompanii Węglowej S.A. podjął uchwałę o rozpoczęciu z dniem 1 lutego 2004 roku procesu łączenia KWK „Rydułtowy” z KWK „Anna”. W związku z powyższym w 2004 połączono kopalnię „Anna” z kopalnią „Rydułtowy” tworząc dwuruchową kopalnię „Rydułtowy - Anna” z Ruchem I w Rydułtowach i Ruchem II w Pszowie.

Proces łączenia kopalni „Anna” i „Rydułtowy” w pierwszej fazie miał charakter typowego połączenia administracyjnego - rozpoczęto połączenia wybranych działów kopalni takich jak przygotowanie produkcji, strzelniczy, tąpania, księgowość, zatrudnienie itp. Podstawowe jednak działy techniczne takie jak: dział górniczy, energomaszynowy, wentylacyjny, zakład przeróbczy i służba dyspozytorska funkcjonowały w zasadzie ciągle jako odrębne jednostki „Rydułtowy” i „Anna”. Również odrębnymi były działy socjalne a także fundusz płac naliczany był odrębnie na oba ruchy. W miarę upływu czasu przystępowano do łączenia poszczególnych działów. W pionie administracyjno-księgowym połączenia dokonano do 2010 roku. Działy techniczne (produkcyjne) łączono sukcesywnie w miarę rozwijającej się sytuacji górniczo-geologicznej tj. między innymi z chwilą uzyskania pewnego dołowego połączenia technologicznego i wentylacyjnego tj. do końca 2011 roku. Od stycznia 2012 roku kopalnia „Rydułtowy - Anna” jest nadal kopalnią dwuruchowa składającą się jednak z prowadzącego wydobycie ruchu „Rydułtowy” i Likwidowanego Ruchu „Anna”.

W 2006 roku opracowano programu likwidacji Ruchu II (Anna) kopalni „Rydułtowy-Anna”, który początkowo obejmował lata 2006 do roku 2012 a następnie wydłużono go do roku 2017.

[Rys.  7]

Rys. 7. Ostatnia tona węgla

5. Podsumowanie

(cytat GWAREK luty 1939)

„Żywot kopalni można porównać do życia człowieka. I ona ma swe narodziny, swoje lata młodzieńcze, dojrzewa nabierając sił, życia, rozmach potem, szumi dyszy pełnią sił przez wiele, wiele pokoleń ludzkich, wreszcie starzeje się, chyli ku upadkowi kona i umiera.

Jak człowiek kopalnia ma swoje myśli i pragnienia i radości, ale ma i swoje troski, zmartwienia, dni boleści i żałoby. Taką kopalnią była Kopalnia „Anna”.”

Kopalnia „Anna” jest przykładem, że można wyeksploatować złoże w całości (oczywiście na obecny stan wiedzy i technologii) a zatrudnioną załogę w zasadzie w całości alokować na sąsiednie kopalnie nie pozostawiając ludzi bez środków do życia. Jest również niewątpliwym sukcesem, że wszystko to odbyło się planowo bez niepokojów społecznych z poszanowaniem i dla dobra zatrudnionej na kopalni załogi.

Po kopalni na terenie miasta Pszów pozostanie również najbardziej wartościowa infrastruktura powierzchniowa przemysłowa w tym między innymi wieża szybu „Jan”, budynek maszyny wyciągowej szybu „Chrobry I”, budynek kasyna, budynki zakładu elektrociepłowni, które również w najbliższym czasie zostaną ujęte na liście obiektów chronionych.

Literatura

  1. Kopalnia węgla Kamiennego „Anna” 1832-2002
  2. Zarys dziejów kopalni „Anna” na tle rozwoju górnictwa węgla kamiennego w górnośląskim zagłębiu węglowym 1832-1997
  3. Kopalnia „Anna” na dawnej i współczesnej fotografii 1832-2004
  4. Pszów dnia 21.08.2012 r.

Lista fotografii