Historia ROW


RYBNICKI OKRĘG WĘGLOWY (PRZEMYSŁOWY) — GRANICE, UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

Podjęcie prac nad planem zagospodarowania przestrzennego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego zwróciło uwagę na leżące na południe tereny sąsiednie, położone w granicach tej samej niecki węglowej. Bezpośrednią przyczyną bliższego zainteresowania się terenami dawnego powiatu rybnickiego i wodzisławskiego stało się rosnące znaczenie węgla koksującego, występującego tutaj w dużych ilościach i przy stosunkowo dogodnych warunkach eksploatacji. Jeszcze w 1952 roku (na podstawie wytycznych byłej Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego) rozpoczęto w Biurze Planów Perspektywicznych w Katowicach prace nad projektem regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego ROW (ROP), który obejmował jedynie część dawnego powiatu rybnickiego o powierzchni około 491 km2. Już w roku następnym, wobec zgłoszenia przez resort górnictwa nowych zamierzeń rozszerzenia terenów wydobycia węgla, zwiększono obszar okręgu do powierzchni 654 km2, włączając doń dalsze tereny powiatu rybnickiego, części powiatów wodzisławskiego, cieszyńskiego, pszczyńskiego i tyskiego.

Podstawowym i najbardziej aktualnym aktem prawnym określającym kompetentnie granice obszaru Rybnickiego Okręgu Węglowego jest uchwała Rady Ministrów z dnia 1 marca 1961 roku. Według jej postanowień; teren ROW obejmuje wspomniane wyżej trzy jednostki administracyjne, a ponadto gromady: Pawłowice i Warszowice z powiatu pszczyńskiego.

Rybnicki Okręg Węglowy(ROP) leży niemal całkowicie na obszarze Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej, stanowiącej zachodnią część bruzdy pochodzenia tektonicznego, ograniczonej od południa Pogórzem Karpackim, a od zachodu pasmem Sudetów.. Ukształtowanie swej powierzchni zawdzięcza ROW przede wszystkim działalności lodowca, który pozostawił tutaj znaczne ilości materiału skalnego w postaci moren czołowych. Dzięki temu obecny teren ROW (ROP) przedstawia w większości krainę pagórkowatą, o wzniesieniach od 200 do 300 m n.p.m., poprzecinaną dosyć gęsto stosunkowo szerokimi dolinami rzek. Sfałdowania noszące nazwę Wzgórz Rybnickich osiągają swą kulminację w okolicach Pszowa (311 m np.m.). Obierając to miejsce za punkt wyjściowy, stwierdzamy łagodne obniżenie się omawianych wyniosłości: ku północy w kierunku doliny Rudy, a ku południowi w kierunku doliny Olzy. Najbogatsze urzeźbienie wykazuje południowa część okręgu. Przyczyną tego jest większa różnica wysokości względnych przy mniejszej odległości wyniesień od podstawy erozyjnej, jaką stanowią tutaj, rzeki Odra i Olza. Sieć dolin, rzecznych jest tu wyraźniej i bardziej bogato wykształcona, a same doliny są głębiej wcięte. Część północno-wschodnią ROW (ROP) charakteryzuje się formami bardziej płaskimi, a w rejonie Żor napotykamy nawet dość rozległy obszar równinny.
Obok przyczyn naturalnych na zróżnicowanie form powierzchni na terenie ROW (ROP) wpłynęła poważnie gospodarcza działalność człowieka.
Z jednej strony powstały liczne zapadliska na skutek podziemnej eksploatacji górniczej oraz wyrobiska po piaskowniach, z drugiej nagromadziły się liczne hałdy materiału wydobywczego wraz z węglem, ukształtowane najczęściej w charakterystyczne stożki.



Rozwój górnictwa węglowego na ziemi Rybnicko- Wodzisławskiej

Pierwsze wzmianki o występowaniu węgla na Górnym Śląsku pochodzą z XVI wieku, jednakże ze znaczniejszym jego wydobyciem spotykamy się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Do XVIII wieku uważano węgiel za kopalinę przynależną do gruntu. Skutkiem tego właściciele ziemscy pozwalali za określoną opłatą kopać węgiel posiadaczom lokalnych kuźni, cegielni, browarów czy wapienników.
Zapotrzebowanie na węgiel przez okoliczne małe zakłady było przesłanką warunkującą istnienie pierwszych kopalń. Zakładano wówczas małe kopalnie o różnym okresie istnienia i zróżnicowanym wydobyciu.

Zdobycie Śląska przez Prusy oraz wzrost zapotrzebowania na węgiel skłoniły króla pruskiego Fryderyka II do wydania 5 lutego 1769 roku prawa górniczego dla Śląska (Revidirte Bergordnung fur die Grafschaft Glatz). Prawo to ujednolicało obowiązujące w górnictwie przepisy oraz podporządkowało śląskie kopalnie ścisłemu kierownictwu władz państwowych. Zaliczało ono do regaliów obok wielu innych rud i kruszców również węgie. Węgiel wolno było wydobywać jedynie na podstawie nadania górniczego (Verleihung) Wyższego Urzędu Górniczego. Zezwolenia tego urzędu wymagało również prowadzenie poszukiwań górniczych. Nadanie górnicze mógł uzyskać ten, kto znalazł węgiel na danym terenie i pierwszy dokonał zgłoszenia (Mutung).

W 1788 roku pruski minister prowincji śląskiej Karol Jerzy von Hoym wydał nakaz, aby wszystkie paleniska urzędowe powiatu przystosowano na opał węglem kamiennym. On też zorganizował w 1788 roku w Rybniku Królewski Urząd Górniczo-Hutniczy podległy urzędowi skarbu śląskiego we Wrocławiu. Z jego polecenia asesor górniczy Reinchhardt i przysięgły górniczy Issak Salomon prowadzili badania geologiczne w rejonie Rybnika. W roku 1788 Wynikiem prowadzonych badań było odkrycie bogatych złóż węgla na terenie Biertułtów, Niewiadomia, Niedobczyc, Rydułtów, Czerwionki i Dębieńska.

Wzgórze na granicy Biertułtów, Niewiadomia i Niedobczyc zwane „Babią górą", dało początek górnictwu węglowemu na tych ziemiach. Kopalnia „Hoym" została założona w 1792 r. Biertułtowach, na południowym zboczu „Babiej góry", a jedynie skrawek pola górniczego „Hoym" znajduje się jedynie na terenie Niewiadomia Górnego. W latach 1792-1810 kopalnia podlegała zarządowi Kamery Wojenno-Dominalnej we Wrocławiu, a następnie przeszła na Skarb Państwa Pruskiego.
Dodać tu trzeba, że jest to pierwsze pole górnicze nadane w tym regionie.Kopalnia „Hoym". ("Ignacy") działała w ramach kopalni „Rydułtowy" do roku 2008 (ostatnie wydobycie 1995 )

Warto wspomnieć o dodatkowych nadaniach, jakie miały miejsce w 1792 roku dla kopalń: „Minette" w Bujakowie, eksploatowanej do 1801 roku, „Neues Glück" w Laskowicach, działającej w latach 1798—1806, oraz „Leopold" w Ornontowicach, funkcjonującej samodzielnie do 1886 . Były to najstarsze nadania w rejonie Rybnika.

W 1803 r. otwarto w Radoszowach kopalnię „Wilhelm" którą jednak po kilku latach zlikwidowano z powodu małej rentowności. W 1820 r. kopalnia ta została nadana ponownie pod nazwą „Julia", w 1856 r. przyłączono ją do istniejącej od 1843 r kopalni „Leo" w Rydułtowach, należącej do  Józefa Domsa z Raciborza.

Do najważniejszych kopalń rybnickich należała „Charlotte" koło Czernicy założona w 1806 r. przez właściciela majątku von Sacka. Właściciele kopalni zmieniali się kilkakrotnie, a w 1843 r. nabył ją lekarz Karol Kun Wojnowic.

 W 1807 r. powstała kopalnia „Antoni" (przemianowana później na „Szczęście Antoniego") między Dębieńskiem a Jaśkowicami, której właścicielami byli od 1831 r. książęta raciborscy,

W 1840 r. aptekarz Fritze z Rybnika uzyskał w Pszowie nadanie górnicze pod nazwą „Anna". Kopalnia ta była eksploatowana od 1844 r., a w latach 1856—1864 wykupili jej udziały spadkobiercy Józefa Domsa. W 1841 r. powstała koło Biertułtów kopalnia "Reden"


Rok 1873 stanowił w Zagłębiu Górnośląskim punkt szczytowy okresu dobrej koniunktury, poprzedzającego długotrwały kryzys i depresją gospodarczą w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. W okręgu rybnickim były w tym roku czym 22 kopalnie, które wydobyły łącznie 328 tys. t węglu kamiennego i zatrudniały 2595 robotników. Stanowiło to 4,2% wydobycia i prawie 8% zatrudnienia w całym przemyśle węglowym Górnego Śląska. W tych warunkach większość kopalń rybnickich nie zdołała przetrwać kryzysu. Liczba czynnych zakładów zmniejszyła się już w 1875 r. do 10, a w 1881 r, -do 8.

Z miejscowych przedsiębiorstw zdołało przetrwać kryzys gwarectwo „Charlotte" , ponadto powstało (w 1903 r.) nowe przedsiębiorstwo pod nazwą Rybnickie Gwarectwo Węglowe Twórcami Rybnickiego Gwarectwa Węglowego byli bogaci hurtownicy Friedlaenderowie Pierwsze nadania górnicze w okręgu rybnickim nabył już w 1872 r. założyciel firmy Emanuel Friedlaender. Jego syn Fryderyk zakupił kopalnie „Emma" (obecnie „Marcel"), „Rymer" , „Anna" oraz liczne nie eksploatowane jeszcze pola górnicze.
W 1859 r.  kopalnia „Beatensglück" w Niewiadomiu, eksploatowana do roku 1919 .od 1913 należała do Rybnickiego Gwarectwa Węglowego.


Skarb pruski, który już od lat sześćdziesiątych XIX wieku prowadził systematyczne badania geologiczne na całym Górnym Śląsku, uzyskał w latach 1890-1914 na obszarze ówczesnego powiatu rybnickiego prawie 300 km2. nowych nadań na węgiel kamienny. 
W 1903 r. przystąpiono do budowy nowej kopalni państwowej „Knurów" kolo Knurowa.

Kompleks kopalń i pól górniczych w rejonie Dębieńska nabyła w 1896 r. spółka akcyjna Zjednoczone Huty Królewska i Laura która w 1898 r. rozpoczęła tam budowę dzisiejszej kopalni„Dębieńsko". Przy kopalni zbudowano również koksownię i destylarnię smoły pogazowej.

W okolicach Chwałowic książę Donnersmarck uzyskał w latach 1875—1897 nadania górnicze o łącznej powierzchni prawie 45 km2. i w 1903 r. rozpoczął tam budowę kopalni„Donnersmarck' (obecnie „Chwalowice") W tym samym roku na polach górniczych, należących do kopalni „Donnersmarck", w pobliżu Boguszowic rozpoczęto budowę szybów wydobywczych „Blücher", które stały się zaczątkiem dzisiejszej kopalni „Jankowice"

 

 

Wykaz kopalń powstałych na ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej do roku 1939

 

Nazwa kopalni Data nadania lub powstania kopalni Miejsowośc Nazwa kopalni po zmianach
Szczęście Antoniego 1792 Jaśkowice/Orzesze
Leopold 1792 Ornontowice
Hoym 1792 Niewiadom Ignacy/Rydułtowy
Minette 1792 Bujaków/Gieraltowice
Friedrich 1801 Zawada/Orzesze
Wilhelm 1803 Radoszowy Rydułtowy
Ciosek 1806 Leszczyny
Charlotte 1806 Rydułtowy Rydułtowy
Sack 1806 Czernica/Gaszowice Rydułtowy
Mariane 1807 Czewionka/Leszczyny Dębiensko
Julia 1820 Rydułtowy Rydułtowy
Emilia 1824 Orzesze
Gute Einigkeit 1828 Dębieńsko/Leszczyny Dębieńsko
Gute Nachbarschaft 1831 Dębieńsko/Leszczyny Dębieńsko
Janette 1831 Dębieńsko/Leszczyny
Petronrla 1832 Czernica/Gaszowice Rydułtowy
Pax 1832 Bełk/Leszczyny  
Ludwig 1832 Dębieńsko/Leszczyny Dębieńsko
Carolus 1838 Niedobczyce Ignacy/Rydułtowy
Harmonia 1838 Czewionka/Leszczyny Dębieńsko
Anna 1840 Pszów Rydułtowy Anna
Helene 1840 Czewionka/Leszczyny Dębieńsko
Eleonore 1841 Rydułtowy Rydułtowy
Johann Jacob 1841 Niedobczyce/Rybnik Rymer
Reden 1841 Biertułtowy/Radlin Marcel
Leo 1843 Rydułtowy Rydułtowy
Dębieńsko 1843 Czerwionka Dębieńsko
Laura 1844 Niewiadom Ignacy/Rydułtowy
Oswald 1845 Dębiensko/leszczyny Dębieńsko
Rymer 1853 Niedobczyce/Rybnik Rymer
Susannaswunsch 1854 Czewionka/Leszczyny
Czienskowitz 1855 Piece/Gaszowice Rydułtowy
Kaiserin Elisabeth 1856 Niewiadom Dolny/Rybnik Beatensgluck
Dicke Verwandschaft 1857 Piece/Gaszowice Rydułtowy
Wallhofen 1857 Piece/Gaszowice Rydułtowy
Frantz Josef 1857 Niedobczyce Beatensgluck
Emma 1858 Biertultowy Marcel
Mariahilf 1858 Biertułtowy/Radlin Emma
Wien 1859 Niewiadom Dolny Beatensgluck
Beatensgluck 1859 Niewiadom Górny Rymer
Donnersmarck 1897 Chwłowice/Rybnik Chwałowice
Knurów 1903/1910 Knurów
Jankowice 1913/1915 Boguszowice/Rybnik Jankowice
Fryderyk 1914/1917 Gorzyce
Ewa 1924/1928 Bełk/Leszczyny

 

 

Łącznie więc w 1913 r. było w okręgu rybnickim 9 czynnych kopalń, a dziesiąta znajdowała się w budowie. Kopalnie te należały do 6 różnych przedsiębiorstw. Były to duże zakłady wyposażone w nowoczesne maszyny odwadniające i wyciągowe i posiadające niejednokrotnie zakłady pomocnicze oraz dalszej przeróbki, jak cegielnie, brykietownie, koksownie, elektrownie. Głębokość eksploatacji dochodzila do 400—500 m, a nowo budowany szyb wydobywczy kopalni „Knurów" osiągnął w 1914 r. nawet 575 m

Łączna produkcja kopalń Rybnickich osiągnęła w 1913 r. 4611 tys. t, co stanowiło już ponad 10% wydobycia na całym Górnym Śląsku Śląsku.
Rozpoczęte w początkach XX wieku inwestycje kontynuowano również w latach I wojny światowej oraz początkowo w okresie powojennym.
Dopiero trudności gospodarcze okresu międzywojennego wpłynęły na wstrzymanie dalszej rozbudowy kopalń. Łączne wydobycie w okręgu rybnickim doszło w 1918 r. do 5,2 milionów t, a w 1929 r. — do 6,9 milionów t.

W zakresie stosunków własnościowych nastąpiły w latach międzywojennych stosunkowo niewielkie zmiany .Najważniejszą z nich było przejęcie kopalni„Knurów" wraz z innymi kopalniami skarbowymi w przyznanej Polsce części Górnego Śląska na własność państwa polskiego i wydzierżawienie polsko-francuskiej spółce „Skarboferm".

W 1937 r. kopalnia „Dębieńsko" wraz z całym majątkiem Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa przeszła na własność Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych.

Rybnickie Gwarectwo Węglowe nabyło w 1930 r. większość udziałów gwarectwa „Charlotte" i przejęło w administrację kopalnię Rydułtowy". Kryzys gospodarczy skłonił jednak kierownictwo przedsiębiorstwa do przejściowego unieruchomienia tej kopalni w latach 1932-1936
Również książę Donnersmarck; w latach trzydziestych przejściowo unieruchomił swoje kopalnie w okręgu rybnickim z powodu braku zbytu, co doprowadziło nawet do konfliktu z polskimi władzami, usiłującymi nie dopuścić do wzrostu bezrobocia wśród górników.

W Gorzyczkach czeska spółka akcyjna pod nazwą Zachodnioczeski Związek Górniczy rozpoczęła w 1914 r. budowę nowej kopalni węgla „Fryderyk", jednak z powodu złych warunków geologicznych już. w 1923 r. wstrzymała wydobycie.

W okresie okupacji hitlerowskiej kopalnie rybnickie, z wyjątkiem tylko 2 zakładów należących do Donnersmarcka („Chwałowice" i „Jankowice"), zostały przejęte przez niemiecki koncern państwowy Hermann Góring

 

Po II wojnie 3 III 1945 utworzono Rybnickie Zjednoczenie Przemyslu Węglowego w Rybniku r. ( z początkową siedziba w Katowicach) objęło kopalnie: Rydułtowy, Anna, Ignacy, Rymer, Emma, Dębieńsko,Silesia, Knurów, (przekazaną 20 III 1945 r. do Gliwickiego ZPW) oraz (od 20 III 1945 r). Chwałowice i Jankowice. Od 1 I 1947 r. kopalnię Silesia przejęło Jaworznicko-Mikołowskie ZPW,
Rybnickie ZPW otrzymało wiele nowo zbudowanych kopalń a jego siedzibę przeniesiono1 I 1978r. do Jastrzębia Zdroju.
W 1981 r. należały do niego kopalnie :Rydułtowy, Anna, Rymer, Marcel, Chwałowice, Jankowice, 1-Maja, Jastrzębie, Moszczenica, Manifest Lipcowy, Borynia, XXX-lecia PRL, ZMP, oraz Suszec-Kaczyce-Pawłowice (w budowie) które 1X 1982 weszły w skład Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu Zdroju.

"Rybnicko-Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe" - istniejąca w latach 1984 - 1 kwietnia1993 struktura organizacyjna grupująca kopalnie Rybnickiego Okręgu Węglowego. Gwarectwo powstało na bazie Rybnickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego oraz Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu Zdroju.
 W skad Rybnicko-Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego wchodziły nastpujce kopalnie:Anna, Borynia, Chwałowice, Jankowice, Jastrzębie, Krupiński, Manifest lipcowy, Marcel, Moszczenica, Morcinek, Rydutowy, Żory

Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe” z siedzibą w Jastrzębiu-Zdroju (1 stycznia - 11 grudnia 1989). Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 roku 1 stycznia 1989 roku przekształcono Rybnicko-Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe (działające od roku 1984) w Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe”. PEW "Południe" podlegał Wspólnocie Węgla Kamiennego utworzonej 23 października 1987 roku (siedziba w Katowicach). PEW "Południe" zostało zlikwidowane decyzją Ministerstwa Przemysłu 11 grudnia 1989 roku. Jednak funkcjonowało do 30 kwietnia roku 1990 jako PEW "Południe w likwidacji. Część kopalń uzyskała niezależność ekonomiczną i funkcjonowała samodzielnie pozostałe działały w Rejonowych Inspektoratach Wspólnoty Węgla Kamiennego do momentu uzyskania niezależności ekonomicznej.  Samodzielność z PEW "Południe" na początku uzyskały kopalnie: Manifest Lipcowy", "XXX-lecia PRL", "Jankowice", "Bolesław Śmiały". Zakłady podlegały bezpośrednio Ministerstwu Przemysłu. Po Rybnickim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego (siedziba wpierw w Radlinie i Katowicach, potem w Rybniku, w końcu w Jastrzębiu-Zdroju) przekształconym w Zrzeszenie Kopalń Węgla Kamiennego w Jastrzębiu-Zdroju, kolejno w Rybnickie-Jastrzębskie Gwarectwo Węglowe utworzono przedostatnią organizację skupiającą kopalnie w naszym rejonie, Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla „Południe” (PEW). W styczniu utworzono 4 Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla w Zagłębiu Górnośląskim oraz jedno w Zagłębiu Dolnośląskim (Przedsiębiorstwo Eksploatacji Węgla "Dolny Śląsk): - „Południe” z siedzibą w Jastrzębiu-Zdroju, - „Północ” z siedzibą w Katowicach, - „Wschód” z siedzibą w Sosnowcu, - „Zachód” z siedzibą w Zabrzu. PEW „Południe” skupiało 16 kopalń i 5 zakładów pomocniczych. W jego struktury włączono Kopalnię Węgla Kamiennego „Bolesław Śmiały” (Łaziska Górne), ale poza organizacją znalazła się Kopalnia Węgla Kamiennego „Szczygłowice” oraz Kopalnia Węgla Kamiennego „Knurów” (włączono je do PEW „Zachód”). Naczelnym dyrektorem PEW „Południe” został Andrzej Kapłanek, były dyrektor Kopalni Węgla Kamiennego „Dębieńsko”.


Rybnicka Spółka Węglowa Spółka Akcyjna - jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, skupiająca obiekty górnicze w rejonie rybnickim, powstała w 1993 roku, zlikwidowana w 2003 roku. Siedziba spółki mieściła się przy ul. Jastrzębskiej 10 w Rybniku.
Kompania Węglowa.S.Arozpoczęła działalność 1 lutego 2003 roku, i przejeła należące do RSW kopalnie: Rydułtowy-Anna,Marcel, Chwałowice, Jankowice

Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. – największy w Polsce producent węgla koksowego, powstała 1 kwietnia 1993r. jako jednoosobowa spółka Skarbu Państwa z siedzibą w Jastrzębiu-Zdroju. Na bazie części Rybnicko-Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego. W chwili rozpoczęcia działalności do spółki należały następujące kopalnie:  Borynia, Jastrzębie, Krupiński, Morcinek, Moszczenica, Pniówek, Zofiówka W 1994 roku kopalnie Moszczenica i Jastrzębie połączono razem w KWK Jas-Mos. W roku 2000 zakończono likwidację KWK Morcinek. 12 grudnia 2006 podjęto uchwałę w sprawie zainicjowania procesu połączenia KWK "Budryk" SA w Ornontowicach i Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA. Obecnie do spółki należy 6 kopalń oraz szereg podmiotów gospodarczych jak: Zakład Logistyki Materiałowej, Spółka Energetyczna Jastrzębie S.A., Jastrzębska Spółka Kolejowa Spółka z o.o., Polski Koks S.A. i inne.

 


Opracowano na podstawie:

B Cimała, P Porwoł, W Wieczorek: Wypisy do dziejów Rybnika i Wodzisławia. 1985

J Jaros: Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich. 1984

 

- Ustawa z dnia 23 października 1987 r. o utworzeniu Wspólnoty Węgla Kamiennego (Dz.U. 1987 nr 33 poz. 183)

- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1988 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu przedsiębiorstw państwowych oraz innych państwowych jednostek organizacyjnych podlegających zgrupowaniu we Wspólnocie Węgla Kamiennego (Dz.U. 1988 nr 44 poz. 347)

- „Nowiny” z listopada 1988 roku,  ze stycznia 1989 i 1990 roku oraz z kwietnia 1990 r.